Koniec II wieku to czas ogromnych przemian w Kościele. Wspólnoty wiernych zaczynają oswajać się z myślą, że oczekiwana paruzja nie nastąpi tak prędko, jak to się wydawało pierwszemu pokoleniu. Pierwotna gorliwość zaczyna stygnąć. Nie oznacza to, że wiara gaśnie, ale staje się inna. Jak rośliny, które z upływem lata tracą pierwotną soczystość zieleni i zaczynają przyzwyczajać się do okresowego braku wilgoci oraz siły słońca, tak samo wierzący chrześcijanie powoli traktowali kohabitację z poganami jako stały element krajobrazu i próbowali ułożyć sobie życie w nowych okolicznościach. Niektóre instytucje, powstające pod wpływem konieczności chwili, okazują się użyteczne. Charyzmatyczne podejście charakterystyczne dla chrześcijan pierwszego pokolenia powoli ustępuje bardziej stabilnemu, urzędowemu uporządkowaniu.
Ale nie wszystkim to wystarczało. Wzrastająca rola biskupów oraz prezbiterów natrafiła na opór tych, którzy w pierwszych latach życia Kościoła stanowili główną siłę misjonarską – charyzmatycznych nauczycieli, proroków, jak ich nazywają pisma Ojców apostolskich. Kohabitacja niesie ze sobą zagrożenie kompromisem, który krok po kroku potrafi przysłonić pierwotne wartości. Na tym tle męczennicy – świadkowie Chrystusa za najwyższą cenę – jawili się jako jedyni prawdziwi chrześcijanie, a ich wiara w porównaniu z lękliwym świadectwem wielu innych była wzorem. Na takim podłożu wyrósł we Frygii ruch zwany montanizmem.
Jego początek to wystąpienie kapłana Montana. Według późnej tradycji, odnotowanej w dokumencie będącym podstawą naszej analizy[1], przed nawróceniem był on kapłanem pogańskim (zob. Dialog… IV, 5). W jego wystąpieniu istotne było zwrócenie uwagi na wagę proroctwa i konieczność męczeństwa. Funkcję proroka Montan pojmował na zasadzie starotestamentalnej. Prorok mówi w pierwszej osobie w imieniu Boga, bo przemawia nie tyle on, co Duch Święty. To utożsamienie przepowiedni proroka ze słowami samego Boga spowodowało oskarżenie Montana o to, że uważa się on za Parakleta. Jednocześnie, apoteozując męczeństwo i czyniąc zeń jedyny prawdziwy akt religijny, Montan nie tylko dowartościował świadectwo krwi, ale wprost wezwał wierzących do poszukiwania okazji do oddania życia za wyznanie: ,,jestem chrześcijaninem”. Zgłaszanie się do władz i świadome ich prowokowanie powodowało często wznowienie prześladowań całej wspólnoty chrześcijan, ściągało na nią niechęć opinii publicznej i było przyczyną rozdwojenia wśród wyznawców Chrystusa.
Ale wystąpienie Montana zmusiło Kościół do rozwiązania jednej kwestii o zasadniczym znaczeniu, kwestii, która – moim zdaniem – powraca nieustannie w życiu Kościoła, niosąc ze sobą wiele zagrożeń, jak i będąc dla wielu początkiem prawdziwej przemiany religijnej. Otóż należało dać odpowiedź na pytanie: Co dzieje się z proroctwem po śmierci ostatniego apostoła? Czy dar ten, tak powszechny i tak użyteczny na początku chrześcijaństwa, ma jeszcze jakąś rolę do spełnienia? A jeśli dar ten istnieje, jaka jest relacja pomiędzy dzisiejszym proroctwem a słowami Pisma Świętego? Tekst, na który tutaj się powołuję, świadczy, że tak naprawdę dyskusja nie zakończyła się z chwilą potępienia montanistów przez Kościół hierarchiczny, ale budziła emocje jeszcze dwieście lat później. Można powiedzieć więcej. Jeżeli utożsamimy proroctwo, takie jak rozumiał je Montan, z objawieniami prywatnymi, to pytanie o relacje pomiędzy nimi a nauczaniem Kościoła, o ich miejsce w życiu i religijności chrześcijan nie straciło w niczym na aktualności. Warto więc, opierając się na Dialogu… z IV wieku, prześledzić argumenty obu stron, gdyż zagadnienie to w praktyce nie było łatwe do rozstrzygnięcia ani za czasów Montana, Pryscylli i Maksyminy, ani dwieście lat po ich śmierci, ani teraz, choć wraca ono do nas za każdym razem w nieco innej postaci.