Egzorcyzmy stanowią przedmiot intensywnego zainteresowania nie tylko antropologów kulturowych, lecz także psychiatrów. Dla tych ostatnich impulsem do badań są dane obserwacyjne przemawiające za skutecznością egzorcyzmów w usuwaniu lub łagodzeniu objawów zespołu zaburzeń czynności psychicznych, który współczesna psychiatria określa jako opętanie[1]. Egzorcyzmy okazują się skuteczne nie tylko wtedy, kiedy stanowią jedyną metodę uzdrawiania[2], lecz, co najbardziej intrygujące, także wówczas, gdy zawodzą takie formy klinicznych oddziaływań terapeutycznych jak farmakoterapia i psychoterapia[3]. Rodzi się pytanie o źródła skuteczności egzorcyzmów? Oczywiście, w każdym kręgu kulturowym, w którym praktykuje się egzorcyzmowanie, wykształcił się szczególny, specyficzny dla danej tradycji sposób wyjaśniania leczniczego wpływu tych praktyk. Różnorodne formy przybierają też same czynności wypędzania istoty opętującej. Można jednak wyodrębnić pewne stałe, wspólne różnym kulturom cechy egzorcyzmów. Po pierwsze, w sferze znaczeń egzorcyzmy zazwyczaj odwołują się do tego, co dana tradycja uważa za ważne[4]. Egzorcysta staje się zatem niejako pośrednikiem między istotnymi treściami kulturowymi a osobą opętaną. Po drugie, egzorcyzmy mają zawsze rytualny i symboliczny charakter. W tekście tym chciałbym się skupić na obu tych uniwersalnych aspektach egzorcyzmów.
Opętania negatywne jako przedmiot egzorcyzmowania
Opętania można klasyfikować w oparciu o rodzaj istoty opętującej (bóstwo, duch osoby zmarłej, diabeł) lub funkcję, którą pełni opętany (opętanie wieszczące, opętanie leczące). W zależności od tego, czy zjawisko opętania podtrzymuje lub kwestionuje obowiązujący system relacji społecznych wyróżnia się opętania centralne i opętania peryferyjne[5]. Zachowanie opętanego oraz specyfika interakcji między opętanym a jego otoczeniem przybierają kulturowo zróżnicowane postaci.
Nie wszystkie formy opętania wymagają leczenia. Egzorcyzmy, rytuał wypędzania obcej istoty, stosuje się wyłącznie wobec opętań postrzeganych jako niepożądane, negatywne. Zazwyczaj, niezależnie od kręgu kulturowego, takie opętanie interpretowane jest jako rodzaj kary za postępowanie łamiące określone normy. Na przykład, w teologii katolickiej przyczyn opętania upatruje się w niemoralnym życiu, dewiacjach seksualnych, uprawianiu magii itp. Opętanie może być zatem postrzegane jako związane z ludzką wolnością zło. Bywa uznawane także za niezależne od człowieka nieszczęście. W związku z tym egzorcyzmy mogą pełnić zarówno funkcję represyjną, jak i leczniczą[6]. Odzwierciedla to symbolika egzorcyzmów, np. egzorcyzmy represyjne mogą w praktyce sprowadzać się do zadawania opętanemu rytualnych razów[7]. Negatywne opętanie wyzwala negatywne reakcje, nawet jeśli przyjmują one zrytualizowaną, symboliczną postać.
