Poczciwy naród, jak się okazuje, nie zawodzi. W ramach cyklu artykułów o podstawowych pojęciach demokracji, który w czerwcu zeszłego roku rozpoczęliśmy rozmową z prof. Marcinem Królem (Ideały i twarde fakty demokracji, „Znak” nr 685) i publikacją fragmentu nowej książki prof. Andrzeja Waśkiewicza (Paradoksy realnej demokracji, tamże), dopiero zestawienie słów „demokracja” i „naród” wywołało prawdziwe kontrowersje. Pewnie nie ma się czemu dziwić, w historii nie brakowało przecież (i wciąż, niestety, nie brakuje) tych, którzy powołując się na naród, dopuszczali się największych świństw, a często zbrodni. Nie można jednak zapomnieć, że naród w wielu tradycjach utożsamiany był (i jest nadal) z demokratycznym demosem, ludem, czyli nami wszystkimi, którzy chcemy się sami rządzić –nie dość przypominać, że naród to niekoniecznie tylko wykluczenie, przemoc i dominacja. W całej naszej dyskusji – ośmielę się stwierdzić – też nie o same słowa „naród”, „lud” czy „społeczeństwo” chodziło, rzecz rozbijała się o interpretacje, a te nigdy nie grzeszą niewinnością. Wbrew Sergiuszowi Kowalskiemu i Cezaremu Michalskiemu powiem zatem, że nie obawiam się narodu, martwię się o demokrację.
Dziś, jak sądzę, stoimy przed zupełnie innym wyzwaniem niż co i rusz ponawiany „strach przed narodem” – musimy wreszcie nauczyć się używać słowa „naród” w sposób bardziej neutralny – na co wskazuje anglosaski przykład jego stosowania, o czym pisze Sergiusz Kowalski – ale także ponownie zasiąść do wspólnego przemyślenia mechanizmu działania samej demokracji. W tym sensie za bardzo celne uważam uwagi Marcina Króla. Gdy demokracja – jak pisze – staje się jedynie maszynką do liczenia głosów, a reprezentacja polityczna znaczy coraz mniej, a może już nic zgoła, także i naród można pojmować tylko jako „czystą negatywność”.
Rację ma też jednak Paweł Śpiewak. Nie da się bowiem zaprzeczyć, że przedstawiona przez niego rekonstrukcja funkcjonowania współczesnych demokracji jest trafna i opisuje rzeczywisty stan demokracji. Nie wymyśliliśmy tymczasem lepszej formuły państwa demokratycznego niż to oparte na władzy ludu lub narodu, zawsze rozumianego jednak jako – jak mówi Margaret Canovan – „lud w rezerwie”, czyli nas wszystkich, którzy za pośrednictwem naszych przedstawicieli bierzemy udział w rządzeniu. Użyte słowa wiele tu nie zmieniają, ponieważ to, kim jesteśmy „my, obywatele” jako „lud”, „naród” lub „społeczeństwo”, zależy od naszych, tj. stworzonych przez nas, społecznych urządzeń. Innymi słowy, nawet gdybyśmy skreślili z naszego słownika słowo „naród” i zamienili go słowem „społeczeństwo”, nie mielibyśmy gwarancji, że to drugie nie będzie przypominało najgorszej formy tego pierwszego. Także społeczeństwo przecież – bez większego problemu – może posiadać wszystkie te negatywne cechy, które tradycyjnie utożsamiamy z narodem, czyli niechęć do mniejszości, uprzywilejowanie jednej religii lub jednej kultury. Zresztą, powiedzmy sobie szczerze, nawet neutralne anglosaskie odczytanie pojęcia narodu nie czyni wiosny latem. W Anglii czy Stanach Zjednoczonych straszy nie nacjonalizm, utożsamiany z dobrym europejskim patriotyzmem, lecz rasizm, który zasadniczo niczym się nie różni od naszego przaśnego i złego nacjonalizmu (ciekawie o paradoksalnej tożsamości i różnicy między nacjonalizmem i rasizmem pisze Étienne Balibar).
