Tak brzmi opinia jednego z ojców soboru, bp. Edwarda Schicka. Jego ocenę można uzupełniać lub tonować, niemniej i tak trudno − dokonawszy przeglądu dzisiejszego stanu Kościoła − uznać, że jest to pełna realizacja nadziei soboru. Pozostawiając na boku łatwe zestawianie dokumentów soborowych z bieżącą rzeczywistością eklezjalną, skupmy się na przyczynach ich faktycznie słabej obecności w kościelnym myśleniu i praktyce.
Kiedy ktoś zapytał Jana XXIII, czego spodziewa się po soborze, papież otworzył ponoć okno i powiedział: „Świeżego powietrza”. Uświadomił on sobie i biskupom, że dotychczasowa strategia wobec współczesności, polegająca głównie na obronie i potępianiu, straciła siłę oddziaływania. Żywił mocne przekonanie, że głoszenie Ewangelii wymaga dziś wyzbycia się nagromadzonej nieufności wobec świata i zastąpienia jej otwartością, której fundament stanowi zasada dialogu. Skoro posłużył się nią sam Bóg w historii zbawienia, (…) dlaczego kościelne nauczanie, szukanie prawdy, podejmowanie decyzji miałyby przypominać jedynie zarządzenia i dekrety? Czy katolicka prawowierność wymaga dystansu wobec innych religii, a nawet wyznań chrześcijańskich? Dopuszczenie zaś w Kościele do głosu opinii i wsłuchanie się w nią czy niweczy autorytet głoszących i kierujących? Czy świeccy mają ciągle działać w Kościele tylko z mandatu duchownych?
Na te i wiele innych pytań padła odpowiedź odmienna od tej, jaką dawano przez wieki. I tak oto kościelna czołówka (…) dopędziła wehikuł świata, poprawiając komunikację z nim, a wpierw odnawiając własną świadomość eklezjalną. A co z resztą Kościoła, z jego wiernymi i księżmi? Jaka ich część i jak głęboko żyła soborem, czytała jego dokumenty, rozumiała je i akceptowała? Wszak sami ich autorzy uchwalali je po długich nieraz dyskusjach i nie wyłącznie jednogłośnie. Ile czasu, sił i środków poświęcono promocji i uprzystępnieniu soborowych treści? W jakim stopniu przewidywano możliwe opory i dbano o ich uprzedzające rozładowywanie, w jakim zaś zaniedbano perswazji, nie doceniwszy ludzkich przyzwyczajeń?
Jak często i w jakiej postaci w polskich listach pasterskich i kazaniach pojawiała się tematyka soborowa w latach 1962–1965? Wówczas to wspierano rzymskie prace pasterzy Kościoła nie tyle poprzez poznawanie i komentowanie uchwalanych przez nich konstytucji, co poprzez nabożeństwa, pielgrzymki, dobre uczynki, różańce i oddawanie się w niewolę Maryi. Zresztą już pod koniec soboru niezbyt urozmaicony sposób prezentowania go zaczynał nużyć ludzi pod amboną. „Dużo trudniej teraz mówić o soborze. Minął już ten okres, kiedy sobór był wielkim wydarzeniem Kościoła, a może i ludzkości całej” − stwierdził abp Wojtyła przed wyjazdem na końcową sesję Vaticanum II. Proboszczom − którzy nie znali soboru z autopsji − było jeszcze trudniej. Zwłaszcza gdy obrady się skończyły i przyszła pora, by nabożeństwa w ich intencji zastąpił wysiłek przyswajania dokumentów (…). Jak pisał bp Pieronek: „Reformy soborowe były u nas realizowane wolno. Na szybkie ich tempo nie pozwalała sytuacja wewnętrzna kraju ani świadomość eklezjalna wiernych. Większość wysiłku duszpasterskiego włożono w Wielką Nowennę (…) i dopiero w połowie lat 70. rozpoczął się poważniejszy wysiłek w kierunku przyswojenia sobie dorobku soboru. Wysiłek ten skupiał się głównie na synodach diecezjalnych”.
