„Jam jest częścią tej siły, która zła pragnąc, wciąż dobro czyni”
J. W. Goethe, Faust
Zbyt wielu interpretacji doczekał się ów słynny anons diabelski, by wszystkie je tutaj kolejno rozpatrzyć. Jest w nich jednak pewna wspólna własność, która czeka cierpliwie na rozjaśnienie, a na razie budzi dreszcz emocji bez względu na to, z jakim rozumieniem słów Mefistofelesa skłonni jesteśmy się zgodzić. Diabeł ma niby dobro czynić. Bo że zła pragnie, to oczywista. Ale że wychodzi mu na dobre – to nam do diabelstwa zupełnie nie przystaje, bo w diabelstwie przywykliśmy widzieć zło wcielone i skończone, czyste i niezmącone, doskonale czarne. Więc próbujemy z tej strony, że to niby działanie diabelskie na tym w swojej istocie polegać musi, że diabeł do zła widocznego nie popycha, bo taką bezczelną i otwartą grę każdy, nawet niespecjalnie uczony, natychmiast przejrzy i choćby z czystej złośliwości na odwrót zrobi; więc diabeł mąci, granice między dobrem i złem zaciera, „śmiercią nie pomrzecie” mówi, zło jako dobro człowiekowi przedstawia, a dobro jako zło. Dopiero wtedy cel może osiągnąć, bo się człowiek w tej dialektyce pokrętnej pogubi i choć wydawać mu się będzie, że dobry uczynek spełnia, w złu przepadnie. Ale tak jak pokrętna jest dialektyka diabelska w tej interpretacji, tak jest pokrętna ona w swojej istocie. Bo gdzie tu dobro uczynione? Zło upragnione, owszem, widać wyraźnie, ale dobro daje się odkryć wyłącznie jako pozór służący wyższemu celowi. A celem tym wciąż jest jeszcze zło i tylko ono. Dobro zostało wykorzystane jako środek i jako środek porzucone.
A gdyby tak spróbować najprościej, zwyczajnie, tak słowa diabelskie zrozumieć, jak je wypowiadają? A gdyby tak – na próbę, bez żadnych, broń Boże, aspiracji do teologicznych czy demonologicznych twierdzeń – wysłuchać słów Goethego w ich najprostszym i najgłębszym sensie? Bo diabeł mówi po prostu: „Zło czyniąc – dobru służę” i nic ponadto. Diabłu świat oddano pod panowanie, ale nie po to przecież, by go złem czystym nasycił. Wraz z ostatnim sprawiedliwym zginęłoby i samo zło, a świat stałby się nijaki – ani zły, ani dobry. Zło potrzebne jest światu jak powietrze ogniowi – gdy go odpowiednio zadać, płomień z żaru roznieci; gdy go zadać zbyt wiele – zgasi ostatnie błyski. Diabeł jest światu potrzebny. Na co komu diabeł?
Boga wszechmogącego z istnieniem diabła pogodzić niełatwo. Jeśliby diabeł miał być wrogiem Bożym i buntownikiem, jeśliby miał się kierować pychą i zawiścią, jak wytłumaczyć pobłażliwość, z którą Pan Bóg spogląda na jego poczynania? On – wszechmocny i nieskończony, odwieczny i niestworzony – miałby toczyć walkę ze skończonym i słabszym, przez siebie samego stworzonym archaniołem, który w niejasnych i nie podanych nam do wierzenia (a po prawdzie – odjętych nam wraz z księgą Henocha) okolicznościach miał unieść się dumą i wystąpić z szeregu Synów Bożych? Na co liczyłby diabeł, znając swego Stwórcę lepiej od najznamienitszych teologów czasów naszych i dawniejszych, lepiej od zastępów aniołów, księstw, mocy, cherubinów, serafinów i tronów? Czy Pan Bóg w swej nieskończonej władzy nie mógłby jednym słowem in saecula saeculorum strącić Lucyfera w przepaść, choćby tak widowiskowo, jak to nam przepowiada objawienie świętego Jana? Mógłby, bez kwestii, ale nie chce. Nie chce, bo diabeł widocznie jest mu niezbędny, w strukturze świata stworzonego niezastąpiony i konieczny. Wrócimy niebawem do tej niezbędności.
