Łatwy w użyciu i klarowny obraz krótkiego okresu stalinizmu w krajach Europy Środkowej przedstawia bezwzględny i przez to sprawnie przebiegający proces radykalnego przetworzenia złożonego krajobrazu społecznego i kulturowego naszego regionu w homogeniczną przestrzeń imperium rad. Przemożna, odgórna rewolucja przy wsparciu potężnej Armii Czerwonej toczy się jak walec, niszcząc na swej drodze instytucje, tradycje, więzi i dziedzictwa, które przetrwały czas II wojny światowej. W pustym miejscu szybko i bez przeszkód ustanawia nowy ład oparty na radzieckich wzorcach. Wiemy jednak, że ten obraz jest błędny. Wszystko, co stałe, nie rozpłynęło się w powietrzu, a wiele elementów dawnego porządku okazało się do tego stopnia stabilnych, że nie tylko przetrwało, ale również wpłynęło na przebieg zmian.
Starcie i negocjacje nowego ze starym trafnie przedstawił w książce Zniewolony uniwersytet John Connelly, relacjonując powojenną rewolucję w szkolnictwie wyższym w NRD, Czechach i Polsce. Na początku badań zadał sobie pytanie: dlaczego działania SED (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands – Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności) zakończyły się sukcesem, a PZPR i KPCz (Komunistycznej Partii Czech), osiągnąwszy niektóre cele, ostatecznie poniosły porażkę. Władze państw bloku wschodniego planowały przekształcić uniwersytety w narzędzie politycznej, społecznej i kulturowej transformacji, które tworzyłoby lojalne wobec władzy elity nowego porządku, rozbudowujące i stabilizujące socjalistyczną rzeczywistość. Tymczasem jedynie studenci i profesorzy wschodnioniemieckich uczelni z zaangażowaniem uczestniczyli w rewolucyjnym przedsięwzięciu i tylko oni nie występowali przeciw reżimowi (ani w 1953, ani w 1989 r.), natomiast polskie i czeskie akademie w pewnej mierze zachowały rezerwę wobec przeprowadzanych zmian i brały udział w działaniach opozycyjnych ukierunkowanych na tworzenie alternatywnego ładu (np. 1968, 1980–1981 i 1989 r.).
Przyczyny różnic
Opinia mówiąca o jednorodności bloku wschodniego jest o tyle trafna, o ile władze trzech państw zamierzały zaadoptować uniwersytety do nowych zadań za pomocą podobnych środków. Jednakże podporządkowanie władzy i wymiana uniwersyteckich kadr zakończyły się sukcesem tylko w NRD, zostały w dużej mierze zrealizowanae w Czechach, w Polsce natomiast powiodły się w niewielkim stopniu. Zwiększenie liczby studentów pochodzenia robotniczego i chłopskiego udało się SED i PZPR, a zaprogramowanie uczelni na upowszechnianie wśród studentów socjalistycznej ideologii wprowadziły w życie SED i do pewnego stopnia KPCz. Co było źródłem tych różnic?
Connelly przekonująco tłumaczy, że o skutkach rewolucji na środkowoeuropejskich uniwersytetach zadecydowało z jednej strony zróżnicowane zaangażowanie władz, z drugiej zaś – zastane struktury społeczne i więzi łączące środowiska akademickie. W relacjach z innymi państwami bloku Moskwa niewiele uwagi poświęcała wyższej edukacji – starała się przede wszystkim kontrolować służby specjalne, politykę zagraniczną, wojsko, główne gałęzie przemysłu ciężkiego. Wysyłała do krajów radzieckiego imperium dziesiątki ekspertów tych dziedzin, ale tylko nieliczne delegacje profesorów. Nie istniał też dokładny plan przeszczepienia radzieckiego systemu akademickiego do regionu, m.in. dlatego że nigdy nie powstał plan rewolucji na uniwersytetach w samym ZSRR – tamtejsze zmiany były improwizowane. Przyjęte rozwiązania oraz zainwestowany kapitał polityczny i ekonomiczny zależały zatem od władz krajowych. Te zaś dostosowywały swoją politykę do własnych sił i zasobów oraz zastanych warunków.