W II połowie XX w. w analizach i opisie stanu badań nad literaturą dziecięcą chętnie posługiwano się metaforyką baśniową, ujawniającą poczucie zmarginalizowania i niedoceniania, kiedy np. autorzy zbiorowego tomu szkiców o twórczości dla dzieci zadawali pytanie: Kim jesteś, Kopciuszku?[1]. Od tamtego czasu wiele się zmieniło, można chyba nawet mówić o rewolucji w postrzeganiu książek dla dzieci i rozumieniu ich znaczenia nie tylko dla wychowania, ale także dla kultury i życia społecznego. Wiele wskazuje na to, że polska literatura dla dzieci i młodzieży nie jest już zabiedzonym Kopciuszkiem, że wdarła się na salony, ubrana w piękne szaty zwraca wreszcie uwagę pisarzy, wydawców, krytyków, badaczy. Proponujemy subiektywny wybór znaczących zjawisk we współczesnej literaturze dla dzieci i młodzieży. Po zebraniu danych okazało się, że podejmujemy się próby wejrzenia w najnowszą, pochodzącą z ostatniej dekady twórczość polskich pisarzy i artystów. Tym samym przyglądamy się już pałacowi Kopciuszka-królewny, opisujemy jego architekturę, atrybuty, poddanych i mieszkańców, ale pamiętając jednocześnie o wcześniejszych cierpieniach dziewczyny z popielnika, nie zamierzamy dokonywać radykalnych ocen i tworzyć hierarchii.
Po pierwsze: edukacja
Etykieta „edukacja” staje się kołem napędowym wielu polskich wydawców próbujących nadążyć za aspiracjami rodziców – reprezentantów rodzącej się w Polsce nowej klasy średniej – którzy pragną, by ich dzieci, i to od wczesnego niemowlęctwa, miały dostęp do wiedzy, nauki i sztuki. W efekcie tego zapotrzebowania powstaje wiele książek, które tę „edukacyjność” mają wpisaną w treść i formę. Przykład mogą stanowić książki / księgi wydawnictwa Dwie Siostry poświęcone: poznawaniu świata (słynne, robiące zawrotną światową karierę Mapy. Obrazkowa podróż po lądach, morzach i kulturach świata Aleksandry i Daniela Mizielińskich z 2012 r., wraz z dodatkowym zeszytem aktywizacji – Mapownikiem); poznawaniu dziedzin nauki (Pionierzy. Poczet niewiarygodnie pracowitych Polaków z 2013 r., tekst Marty Dzienkiewicz z ilustracjami Joanny Rzezak i Piotra Karskiego, zawierająca opowiastki o naszych wybitnych rodakach w leksykonowej formie). Dołączają do nich lektury oryginalnie i bardzo ilustracyjnie eksplorujące różne dziedziny sztuki, wśród których dominuje: S.Z.T.U.K.A. Szalenie Zajmujące Twory Utalentowanych i Krnąbrnych Artystów (2011) z tekstem Sebastiana Cichockiego ilustrowana przez wspomnianych już Mizielińskich.
W polskiej ofercie książek o edukacyjnym potencjale wyjątkową szatę plastyczną zyskuje popularna ostatnio tematyka skatologiczna, tekstualnie przeniesiona bardziej w dyskurs naukowy niż rozrywkowy. Można tu wymienić Metrykę nocnika (2014) i Wstydliwą historię majtek dla prawie dorosłych (2015) autorstwa Iwony Wierzby z satyrycznymi ilustracjami Marianny Sztymy. Podobnie najmłodszym odbiorcom mogą służyć obrazki i lektura opisu autorskiej książki obrazkowej Łazienkowe pytania (2014) znanej ilustratorki Krystyny Lipki-Sztarbałło.
