„Pamięć, z której czerpie zataczająca krąg historia, stara się ocalić przeszłość tylko w służbie teraźniejszości i przyszłości. Uprawiajmy historię w taki sposób, aby pamięć zbiorowa służyła wyzwoleniu, a nie ujarzmieniu ludzi”
Jacques Le Goff
PAMIĘĆ ZAGROŻONA
Totalitarne reżimy XX wieku ujawniły zagrożenie, którego istnienia nie podejrzewaliśmy – możliwość wymazania pamięci. Oczywiście ignorancja jest stara jak świat, podobnie zresztą jak praktyka systematycznego niszczenia dokumentów i zabytków. Wiadomo – żeby wziąć przykład z odległego nam czasu i miejsca – że na początku XV wieku aztecki władca Itzcoatl, chcący odtworzyć przeszłość wedle własnych pomysłów, rozkazał zniszczyć wszystkie stele i księgi. Ledwie sto lat minęło, a hiszpańscy konkwistadorzy podjęli trud wymazania i spalenia śladów dawnej wielkości podbitych Azteków. Jednak reżimy te, ponieważ nie były totalitarne, uderzały tylko w oficjalne rezerwuary pamięci, dzięki czemu zostawiały przy życiu inne jej formy – chociażby ustne opowieści czy poezję. Tymczasem tyranie XX wieku zrozumiały, że do podboju ziem i ludzi potrzebne jest panowanie nad informacją i komunikacją, podeszły więc do zawłaszczania pamięci w sposób usystematyzowany i postanowiły przejąć kontrolę nad nią w najbardziej nawet ukrytych zakamarkach. Część takich projektów spełzła na niczym, lecz bez wątpienia wiele (a z istoty rzeczy nie możemy wiedzieć których) śladów przeszłości zostało skutecznie zatartych.
Liczne przykłady nie do końca udanych prób przywłaszczenia jej są dobrze znane. „Całe krótkie dzieje »tysiącletniej Rzeszy« można rozpatrywać jako wojnę z pamięcią” – pisze słusznie Primo Levi . Ale to samo można by powiedzieć o dziejach ZSRR czy komunistycznych Chin. Ślady tego, co istniało bywały zamazywane lub przemalowywane i przemieniane; miejsce faktów zajmowały kłamstwa i zmyślenia; zakazywano szukania i głoszenia prawdy – cel uświęcał środki. W obozach koncentracyjnych odkopywano trupy po to, by je spalić, a popioły rozsypać. Umiejętnie manipulowano rzekomo prawdziwymi fotografiami, by odsunąć wstydliwe wspomnienia. Po każdej zmianie ekipy rządzącej na nowo pisano Historię, a użytkownikom encyklopedii nakazywano, by sami wyrywali z niej stronice, które w nowej rzeczywistości były niepożądane. Strzelano podobno do łodzi z Sołowek, żeby wieści od skazanych nie poszły w świat. Konieczność wyciszenia działań ocenianych przez ich sprawców jako doniosłe prowadziła czasem do paradoksów – widać to w słynnym zdaniu Himmlera na temat „ostatecznego rozwiązania”: „To jest chwalebna karta naszej historii, która nigdy nie została i nigdy nie zostanie napisana” .
Reżimy totalitarne czynią z kontroli informacji priorytet i zapewne właśnie dlatego ich wrogowie usilnie tej polityce przeszkadzają. Znajomość i zrozumienie takiego ustroju, a ściślej jego instytucjonalnej skrajności – obozów, jest dla więźniów sposobem na przeżycie. Więcej – powiadomienie świata o istnieniu obozów jest krokiem w stronę ich likwidacji. Za to warto było zapłacić każdą cenę. Właśnie z tego powodu syberyjscy łagiernicy obcinali sobie palec i przywiązywali do spławianych rzeką pni. Ten znak, lepiej niż rzucona w morze butelka z listem, wskazywał znalazcy, przez jakich drwali drzewa były ścięte. Rozprzestrzeniająca się informacja pozwala ratować ludzkie życie – deportacja węgierskich Żydów została przerwana dzięki Vrbie i Wetzlerowi, którym udało się uciec z Auschwitz i upublicznić raport o tym, co się tam działo. Nie można oczywiście lekceważyć zagrożenia, jakie to ze sobą niesie – Anatolij Marczenko właśnie za rozgłoszenie prawdy o Gułagu spędził w nim resztę życia.
