Zmiana stosunku Kościoła katolickiego do Żydów jest jednym z najciekawszych zjawisk XX w. Oczywiście najbardziej uderzające były w ubiegłym stuleciu nowości w ramach cywilizacji materialnej, niemniej jednak w sferze, jak się to dawniej mawiało, ducha przemiana kościelnego nauczania o Żydach i żydowskiej religii jest tak głęboka jak niewiele innych zjawisk i moim zdaniem pozostanie w nawet najbardziej skrótowych podręcznikach historii przyszłych stuleci. Uświadomienie sobie wagi tych przemian wymaga nie tylko zapoznania się z treścią nowego nauczania, ale także zrozumienia poprzedniego nauczania i wyczucia ich tła. Tylko wtedy można pojąć rewolucyjność zmiany, która zaszła w ciągu kilku dziesięcioleci w środkowej części XX stulecia.
Wiem, jak bardzo jest to trudne, bo gdy w ramach uniwersyteckiego seminarium, które prowadzę wspólnie z Markiem Nowakiem OP, omawiam to z zainteresowanymi tą problematyką studentami, nowe nauczanie jest przez nich przyjmowane jako oczywiste, a to dawniejsze – jako ciekawostka z zamierzchłej przeszłości. Spójrzmy bowiem na te nowe tezy: Jezus był Żydem, antysemityzm jest niedobry, Żydzi nie są winni jako ogół, nie są przeklęci przez Boga, nie cierpią z woli Boga, a pozostają w szczególnej relacji ze Stwórcą. Dla osób zainteresowanych tymi sprawami, a wychowanych niedawno, wydaje się to raczej mało wątpliwe. Oczywiście są wokół nas ludzie, którzy w głębi duszy – rzadziej otwarcie – zakwestionują niektóre lub wszystkie spośród tych tez, ale wszyscy jakoś wiedzą, że są one zgodne z obecnym nauczaniem Kościoła. Najtrudniej może jest uznać – zauważa nieraz ks. Michał Czajkowski – że nie tylko Jezus, ale i Maria jest Żydówką…
Zmiany oficjalnego nauczania dokonał II Sobór Watykański w punkcie czwartym deklaracji soborowej Nostra aetate. O tym, jak bardzo głęboka to była zmiana, świadczy fakt, że nie ma w tym tekście odwołań do wcześniejszych dokumentów kościelnych. To jest wiele mówiąca okoliczność, ale jednak sama z siebie nie daje ona wiedzy o ewolucji myślenia czy właśnie rewolucji w teologii, której deklaracja jest wyrazem i przypieczętowaniem. Aby zrozumieć, co się działo, należy zapoznać się z procesem zmian. Jak przebiegał? Kto dokonał pracy myślowej? Jak to było przyjmowane? Co spowodowało przemianę? Kto i jak przezwyciężał opór przed odejściem od tradycyjnego nauczania, obowiązującego od wieków? A ono – przypomnijmy – mówiło o winie zbiorowej Żydów za śmierć Chrystusa, o jej dziedziczeniu, o ich cierpieniach jako karze za zatwardziałość, o zerwaniu więzi między Bogiem a Żydami..
Główni bohaterowie
Zadanie systematycznego opisania tej rewolucji w kościelnym nauczaniu o Żydach, prześledzenia jej przebiegu i reakcji na nią, nakreślenia tła i wyróżnienia głównych aktorów postawił sobie John Connelly, historyk z Kalifornii. Rezultatem jest znakomita książka pt. From Enemy to Brother. The Revolution in Catholic Teaching on the Jews 1933–1965 („Od wrogości do braterstwa. Rewolucja w katolickim nauczaniu o Żydach w latach 1933–1965”).