Filozofowie lubią podkreślać, że każdy człowiek jest tajemnicą. Podzielam tę myśl, wydaje mi się jednak, że niektórzy stanowią ową tajemnicę w sposób jakby bardziej intensywny, „gęstszy” aniżeli reszta śmiertelników.
Zastanawiam się nad tym, ilekroć odwiedzam tyniecki cmentarz i staję nad grobem Henryka Krzeczkowskiego – człowieka-enigmy. Jak mówią jego przyjaciele (np. Wojciech Karpiński), Henryk był „migotliwy, (…), płynny – nieuchwytny”. Poznawanie jego biografii – a tym bardziej niezwykłej, promieniującej na innych osobowości – przypomina grę. Zabawę, w której ten, kogo szukamy, wciąż się wymyka. Owszem, pozwala czasem poczuć, że jest blisko, bardzo blisko, ale nigdy nie daje się złapać. Jak w ciuciubabce.
Krzeczkowski doskonale opanował sztukę autokreacji. W pewnym momencie – pisał w jednym z listów – uświadomił sobie, że ma „pełną swobodę dysponowania swoją przeszłością”. I postanowił zacząć „na nowo, nawet za cenę stworzenia sobie mitologii, zawsze nieszczelnej, zawsze wystawionej na niespodziewane dziurawienie”.
I rzeczywiście – rzeczy pewnych wiemy o nim niewiele. Urodził się równo sto lat temu, 19 Iv 1921 roku, w Stanisławowie, w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, jako Herman (dla rodziny i przyjaciół: Szilo) Gerner. Wojnę przeżył w ZSRR – tam też wstąpił do armii Berlinga. Potem była słynna szkoła w Riazaniu i służba w wywiadzie wojskowym (opuścił ją w stopniu majora).
Po tym jak – już jako Henryk Krzeczkowski – w latach 50. XX w. zerwał z komunizmem, kilkakrotnie próbowała werbować go Służba Bezpieczeństwa. Bezskutecznie. Po raz kolejny zaczynał wszystko od nowa. A ponieważ świetnie znał języki, został tłumaczem (przełożył m.in. Złotą gałąź Frazera, Mity greckie Gravesa, a także dzieła Byrona, Conrada, Goethego…). Zapuścił korzenie w warszawskim środowisku literackim. Zaczął publikować swoje teksty w paryskiej „Kulturze”, „Twórczości” i w „Tygodniku Powszechnym”, gdzie w końcu wylądował jako redaktor. W 1977 r. w wydawnictwie Znak ukazał się tom jego esejów Po namyśle.
Jednak Krzeczkowski wpłynął na polską kulturę nie tyle (a może raczej: nie tylko) poprzez teksty, które napisał, ile przez rozmowy, które prowadził. W przejmującej książce, zatytułowanej po prostu: Henryk, Karpiński powie o nim, że „jego żywiołem było mówione słowo, rodzaj przypowieści, nie pisanie, nie dzieło. (…) To w rozmowach, zwłaszcza tych w cztery oczy (…), był najbardziej interesujący”. Zaś Marek Skwarnicki, już po jego śmierci, napisze, że „rolą Henryka wśród nas było inspirowanie ideowe innych i budzenie otuchy…”.
Dla wielu, zwłaszcza dla młodych, był przewodnikiem, mentorem. Raz jeszcze oddajmy głos Wojciechowi Karpińskiemu: „Atmosfera była lekka, lecz gdzieś tam dotykały te rozmowy spraw ciężkich, poważnych, istotnych. Jak myśleć, jak widzieć świat – jak żyć, jak żyć lepiej, pełniej, odważniej? Nie, nie dawał rad, nie bezpośrednio – choć czasem to czynił, ale chyba nie wtedy oddziaływał najgłębiej”.
