Zrusyfikowanie duchowe, objawiające się w kulcie stęsknionej do absolutu duszy rosyjskiej, której nic na świecie nasycić nie zdoła, stanowi tylko preludium do rusyfikacji politycznej.
Marian Zdziechowski[1]
W poł. XIX w. królewiecki profesor Wittembach dowiaduje się o rzadkim rękopisie znajdującym się w bibliotece niejakiego hrabiego Szemiota. Udaje się do jego pałacu, by zbadać dokument. Hrabia, zamieszkujący gdzieś wśród głębokich puszcz Cesarstwa Rosyjskiego, okazuje się człowiekiem wielkiej kultury i starannie wykształconym. Choć nieco dziwnym: lubi wspinać się na drzewa, boją się go panicznie wszystkie zwierzęta, a jego pałac kryje w sobie jakąś posępną tajemnicę, związaną z matką gospodarza, najwyraźniej wbrew swej woli izolowaną od otoczenia i gości. Ale cóż: co kraj to obyczaj, należy być wyrozumiałym wobec inności, w końcu świat nie kończy się na Królewcu. Wkrótce potem hrabia Szemiot żeni się z piękną Julią, a profesor Wittembach jest obecny na weselu. Rankiem następnego dnia służba pałacowa odkrywa w sypialni nowożeńców straszliwie zmasakrowane zwłoki panny młodej, pod oknem zaś ślady niedźwiedzia – Szemiot przemienił się w dzikie zwierzę, zagryzł żonę i zbiegł do puszczy.
Sławna nowela Prospera Mérimée, zatytułowana Lokis, daje się dziś czytać jako metafora równie straszliwego odkrycia, jakiego właśnie dokonał „cywilizowany świat” Zachodu: oto przywódca największego państwa globu, brylujący w drogich garniturach na międzynarodowych konferencjach, przywożący na prywatne spotkania z mężami stanu bukiety najwykwintniejszych kwiatów dla ich małżonek, okazał się bezwzględnym zbrodniarzem wojennym, odpowiedzialnym za śmierć tysięcy cywilów i planowe niszczenie całych miast.
Metaforą zawartą w noweli francuskiego pisarza należy posługiwać się ostrożnie. W końcu akcja opowieści toczy się tylko nominalnie w granicach Rosji, w rzeczywistości jej miejscem jest litewska Żmudź, a bohaterem zapewne… Polak – hrabia nosi w każdym razie nazwisko autentycznego polskiego emigranta, który ponoć nie był szczególnie zachwycony sposobem, w jaki uwieczniono go na kartach literatury światowej. Dozwolone jest tu chyba jednak pewne uogólnienie. Lokis opisuje tak naprawdę spotkanie dwóch światów. Oto oświecony Zachód przybywa do pogrążonego w mrokach puszczańskiej dzikości Wschodu. Jest pełen dobrej woli, szacunku dla tubylców, tolerancji wobec ich „odmienności”. Więcej: jest nawet tą odmiennością, tak odległą od zachodniego zblazowania i oświeceniowego „ułożenia”, jakoś zafascynowany, niemal w niej rozkochany. I przeżywa szok: z mieszkańca tajemniczej krainy, tak frapująco łączącego „bliskość natury” z gładką francuszczyzną, wyłazi drapieżne zwierzę, rozszarpujące bezbronne ofiary z okrucieństwem, którego nie sposób zrozumieć ani wpisać w znane Zachodowi pojęcia, definicje i obyczaje.
