Dobroczynna i społeczna działalność Kościoła – z punktu widzenia teorii społecznej – mieści się w tzw. trzecim sektorze. W przestrzeni społecznej można bowiem wyróżnić trzy działy: jeden związany z państwem, drugi z biznesem i trzeci niezależny od dwóch pierwszych składający się – ujmując ogólnie – z organizacji pozarządowych (lub non profit). W ramach trzeciego sektora wylicza się najczęściej kilka typów organizacji pozarządowych: organizacje dobroczynne, wzajemnościowe, rzecznicze, strażnicze, infrastrukturalne, ośrodki analityczne, organizacje nieformalne oraz organizacje religijne. Wśród tych ostatnich można wymienić dwa zasadnicze typy: 1) podmioty przyparafialne, o charakterze wyraźnie członkowskim, powstające oddolnie, które trafnie opisuje termin „religijne organizacje wspólnotowe”, oraz 2) instytucje kościelne mające osobowość prawną, dostarczające usług społecznych. Oba typy organizacji tworzą w obrębie trzeciego sektora tzw. kościelny trzeci sektor.
Wielkość kościelnego sektora
Zgodnie z ostatnim badaniem spisowym (rok 2008) przeprowadzonym przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego działa w Polsce 60 tys. religijnych organizacji wspólnotowych. Zrzeszają one 2 miliony 675 tys. członków. W latach 1998–2003 mieliśmy do czynienia z szybkim wzrostem liczby tych organizacji oraz znacznym zwiększeniem się liczby osób w nich zaangażowanych. Od 2003 r. utrzymuje się tendencja wzrostowa, ale już znacznie mniej intensywna. Oprócz wzrostu liczby organizacji, w ciągu ostatnich kilkunastu lat znacznie zwiększyła się też ich różnorodność. W 1998 r. funkcjonowało 251 rodzajów religijnych organizacji wspólnotowych, w roku 2003 było ich 336, w roku 2008 ich liczba wzrosła aż do 2104. Natomiast liczba kościelnych instytucji w Polsce wynosi dokładnie 2216. Są to podmioty zarejestrowane (mające osobowość cywilnoprawną jako organizacje Kościoła katolickiego) na podstawie umowy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego z 1989 r.
Choć liczby te wskazują, że kościelny trzeci sektor stanowi istotną część całego polskiego trzeciego sektora (cywilnych organizacji aktywnych w 2008 r. było 79,9 tys.), składające się nań instytucje kościelne i cywilne są tak odmienne jakościowo, że takie porównywanie nie jest możliwe. Celem niniejszego tekstu jest ukazanie właśnie tej specyfiki kościelnego trzeciego sektora.
Powstawanie
W przeważającej mierze religijne organizacje wspólnotowe zakładane są przez duszpasterzy. Jedynie co piąta organizacja została założona przez inne osoby fizyczne. Zatem kontekstem powstawania organizacji religijnych jest przede wszystkim lokalna społeczność religijna. Natomiast instytucjonalne organizacje kościelne, przeciwnie, powstają jako element „obcy” w społecznościach lokalnych, najczęściej poprzez „przeszczepianie” istniejących już w innych miejscach struktur organizacyjnych.
