fbpx
fot. A.H. Layard, A second series of the monuments of Nineveh, Londyn 1853
z Andrzejem Szyjewskim rozmawia Urszula Pieczek kwiecień 2018

Element zmiany

Część teologów zakłada, że monoteizm to ostatni, najwyższy poziom rozwoju religii. Jednak nie jest on tak etyczny, jak mogłoby się zdawać. Religie uniwersalistyczne tylko teoretycznie neutralizują przemoc.

Artykuł z numeru

Kiedy zaczyna się przemoc?

Kiedy zaczyna się przemoc?

Jakie znaczenie ma przemoc w wierzeniach religijnych?

Proponowałbym zacząć od zdefiniowania przemocy, ponieważ to termin szeroki i różnorodnie rozumiany. Zazwyczaj myśli się o niej w kategoriach relacji międzyludzkich – ludzie oddziałują gwałtownie na ludzi. W praktyce przemoc może być skierowana przeciwko zwierzętom, światowi przyrody, wytworom kultury (np. niszczenie posągów Buddy w Afganistanie). Istnieje oczywiście podstawa biologiczna przemocy – mamy skłonność do agresji wobec innych ludzi i otoczenia. Może być ona mniej lub bardziej kulturowo zorganizowana.

Związek religii i przemocy rozumiałbym dwojako. Z jednej strony religia jest używana do legitymizacji przemocy albo nawet do jej stymulacji – nakazem wiary staje się gwałtowne działanie w stosunku do czegoś lub kogoś. Religia może być też widziana jako układ skanalizowania przemocy – a więc żeby nie rozlała się po całej strukturze społecznej, wprowadzono pewien wycinek, w obrębie którego może się ona pojawić. Wtedy się rytualizuje. Część badaczy przypuszcza, że w obrębie takiego rozumienia pojawiają się wszystkie idee ofiarnicze i narracje religijne, w których przemoc jest obecna. Z drugiej strony systemy religijne mogą działać jako zadośćuczynienie za przemoc, kiedy pomagają powrócić do stanu równowagi.

Kiedy systemy religijne sięgają po pierwszy, a kiedy po drugi model działania?

Zarysujmy plan ogólny – społeczności mają różne cele, dążą zatem w odmienne strony. Systemy religijne służą do ich konsolidacji. Jeżeli w system religijny wpisuje się zasadę ekskluzywną, czyli „tylko my jesteśmy ludźmi, którzy postępują właściwie”, to walczy on z konkurencyjnymi systemami, które twierdzą tak samo. Muzułmanie w VII w. zdobyli północną Afrykę i Azję, a później Europę. Wprowadzili jedyną prawdziwą religię. XV w. to czas rekonkwisty, kiedy chrześcijanie usiłowali innych uczyć właściwej religii. Później znów reagują muzułmanie itd. Religie wzmacniają wówczas tożsamość członków grupy i dążą do ekspansji, również z użyciem przemocy.

Systemy religijne dają pewną gwarancję istnienia czegoś poza doczesnością (mówię to z dozą ostrożności). Wskazują, że to, co się dzieje obecnie, nie jest ostateczne. Nakreślają dalszą perspektywę. Rzeczy, które się zdarzyły np. w wyniku wojny, są straszne, ale istnieje możliwość ich uzdrowienia, pocieszenia, ucieczki.

Co symbolizuje przemoc w systemach religijnych?

Zacznijmy od modelu świata. W różnych religiach mamy rozmaite wizje zorganizowanej rzeczywistości, w której żyje dana społeczność. Poddaje się ona zasadom, działa według praw, funkcjonuje tak, a nie inaczej, ponieważ to zostało jej dane. Istnieje nadprzyrodzona sankcja: przodkowie, duchy, bogowie, bóg podają przepis na życie, model świata, w obrębie którego można działać. Ich zadaniem jest ustrukturyzowanie świata, czyli przekształcenie chaosu w kosmos. Przebiega ono na wiele sposobów, przy użyciu różnorakiej symboliki, zasadą pozostaje twierdzenie, że chaos musi przestać istnieć. Idee, które się pojawiają najczęściej w obrębie mitów kosmogonicznych, czyli tworzenia świata, to idee ofiary. Nieporządek jest przekładalny na byt, postać, np. potwora chaosu, który musi zostać zabity albo unieszkodliwiony przez reprezentantów pierwiastka twórczego. Ważna jest gwałtowna śmierć (chaos stawia opór), do walki często potrzebna jest konsolidacja wszystkich sił boskich albo zapewnienie sobie sojuszników. Walka chaosu z kosmosem zaczęła się w czasach pierwotnych, ale się nie skończyła, ponieważ siły nieporządku nie zostały całkowicie zniszczone. Wobec tego potrzebni są strażnicy – ludzie, istoty sakralne, bogowie, którzy będą pilnować porządku. Tu pojawia się miejsce dla wszystkich istot wojowniczych, bogów wojny, bogów burzy (u Indoeuropejczyków), którzy będą zmagać się z siłami nieładu.

Chcesz przeczytać artykuł do końca?

Zaloguj się, jeden tekst w miesiącu dostępny bezpłatnie.

Zaloguj się