Jeśli przyjmiemy, że architektura to „sztuka i umiejętność kształtowania i organizowania przestrzeni w realnych formach mających na celu zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka”[1], scenografię należy rozumieć jako część architektury, gdyż spektakl stanowi część ludzkiego życia. Historia potwierdza tę przynależność, bowiem scenografia wyłoniła się z architektury: pierwszy teatr w kulturach starożytnych zrodził się w przestrzeniach kultu religijnego. Gdy obrzęd stawał się coraz bardziej widowiskowy, wykształcił się odrębny, nieznany dotąd układ przestrzenny teatru antycznego i odeonu, w którym aktorzy odgrywali konkretne zdarzenia przed publicznością. W Grecji i Rzymie istniał też komediowy teatr ludowy, posługujący się przenośnymi pomostami. Choć już w czasach antycznych scenografia i architektura rozdzieliły się na dwie dyscypliny, w całej swej historii scenografia odnosi się do architektury, także w opozycji do niej demonstrując swą iluzoryczność i sztuczność. Wpływ architektury na scenografię można więc uznać za oczywisty, jednak historia spektaklu pozwala też wyłonić specyficznie scenograficzne cechy kształtowania przestrzeni sceny, które występują również w architekturze.
Zarys historii scenografii
Scena antyczna posługiwała się architektonicznym, stałym tłem i zmiennymi urządzeniami scenicznymi o aluzyjnych treściach, natomiast rzadziej wykorzystywała iluzję malarską. Witruwiusz wspomina o trzech tematach malowanych dekoracji w teatrze starożytnym: tragicznym, komediowym i satyrycznym. W teatrze średniowiecznym, związanym z cyklem roku liturgicznego, misteriami, przedstawianiem życia świętych, scenografia była początkowo tożsama z architekturą kościołów, klasztorów, pałaców, ratuszy lub placów miejskich. Z czasem w miejscach tych zaczęto ustawiać podia sceniczne wyposażone w dekoracje oraz mansjony, tworzące układy sceny symultanicznej, na której odgrywano zdarzenia dziejące się w czasie innym niż rzeczywisty. Dekoracje malarskie bez perspektywy i rzeczywistych proporcji były przede wszystkim aluzyjne i symboliczne, przedstawiające fragmenty architektury, krajobrazu, rzeczywistość nadprzyrodzoną. Wyobrażały mury Jerozolimy, więzienie, a także raj, czyściec, piekło, paszczę Lewiatana i istoty niebieskie.
W renesansie ze średniowiecznych mansjonów powstała scena celkowa (terencjuszowska), osadzona na wozie i wyposażona w tylnej części w celki, widoczne na tle rzeczywistej architektury. Przełomem było rozbudowanie na początku XVI w. scenografii iluzjonistycznej, wykorzystującej malarskie perspektywy architektury i krajobrazu (P. Peruzzi, S. Serlio), a w związku z nią – stałe usytuowanie widowni praktycznie po przeciwnej stronie sceny. Doprowadziło to do powstania sceny pudełkowej, której przykład stanowi Teatro Olimpico w Vicenzy (A. Palladio, 1589). Stała scena palladiańska przedstawiała dwukondygnacyjną antykizowaną architekturę z portalami łukowo zwieńczonymi, niszami z posągami i rzeźbiarskimi detalami. Dekoracje były wykonane z drewna i stiuku, imitującego kamień i marmur. Odwołując się do teatru antycznego, przygotowywano trzy tematy scenograficzne: tragiczny i komediowy, przedstawiający plac lub ulicę z elewacjami domów w perspektywie oraz satyryczny, obrazujący las. Z czasem do tych tematów renesans dodał własne: dziedziniec pałacowy, ogród z lekką architekturą, skalne pustkowie, mariny. W scenografii barokowej dominowała malowana perspektywa linearna, w której przedstawiano fantazyjne ujęcia architektury i krajobrazu. Scenę ujętą w perspektywie centralnej wzbogaciła od początku XVIII w. scena veduta per angolo, rozpowszechniona przez rodzinę Bibienów. Scenografia rokoka wyraźniej oddzielała scenę od przestrzeni teatru za pomocą kulis lub kadrowania ramą czy arkadą rozpiętą na całą szerokość sceny. W tle ramy umieszczano obraz przedstawiający najczęściej malarską iluzję architektury. Pod koniec XVIII i w I poł. XIX w. scenografia ulegała wpływom klasycyzmu i romantyzmu. Na scenę wprowadzono elementy architektury klasycystycznej (K.F. Schinkel, P. Landriani), eklektycznej, stylów historycznych i form pozaeuropejskich. Modnymi tematami scenograficznymi były również malownicze krajobrazy ruin, podziemi, pieczar. Zmiana nastąpiła w II poł. XIX w., kiedy scenografię podporządkowano drobiazgowej wierności wobec historii, tworząc jej nurt realistyczny i naturalistyczny.
