Nie można nie zajmować się wszystkim

„Winny” – orzekła ława przy­sięgłych w 2000 r. podczas Sądu nad XX wiekiem, odpowiadając na pytanie, czy kończące się stu­lecie słusznie jest oskarżane o „lek­komyślne zawierzenie rozumowi”.

Pamiętam, że jako przewodniczący tej rady (zaproszony przez organi­zatora dyskusji, redakcję „Tygo­dnika Powszechnego”) przekony­wałem pozostałych jej członków, iż nauka nie jest jednak skierowana przeciwko ludzkości. Pouczające doświadczenie.

Teraz obserwujemy odwrót od rozumu, stąd sukcesy populistów, podważanie skuteczności szcze­pionek czy narastająca niechęć do „obcych”.

A mamy jakiś inny, pozarozumowy sposób poznawania świata, by ten odwrót od rozumu mógł być sku­teczny? No właśnie… Będę bronił rozumu do ostatniej kropli krwi, ale zwracam uwagę, że czasy są nie­pewne, przez co ludzie czują się zagrożeni. Tym bardziej że usta­wicznie ich się straszy: niezdrową żywnością, zanieczyszczeniem środowiska, chorobami nowotwo­rowymi… Przecież o wzrastającej wykrywalności nowotworów mówi się wprost, że są skutkiem rozwoju cywilizacyjnego. A gdzie fakty? One mówią co innego: wydłużyła się średnia życia człowieka (z 49 lat w 1900 r. do ok. 80 lat obecnie), poja­wiła się skuteczna diagnostyka.

Zapadamy więc na nowo­twory – dawniej nie dożylibyśmy momentu, gdy się u nas rozwiną albo nie zdołano by ich rozpoznać.

Naturalnie. Ale ludzie atakowani sprzecznymi informacjami albo niedoinformowani zwracają się w irracjonalną stronę przedziw­nych mniemań, w tym teorii spi­skowych. Niemniej nie ma tu reguły. Jeden z moich uczniów (uważam go zresztą za pierwszorzędnego uczonego) to przekonany zwo­lennik teorii spisku smoleńskiego i nie jest jedyną osobą z tytułami naukowymi, która nie wierzy, że katastrofa w Smoleńsku była nie­szczęśliwym wypadkiem. W jego mniemaniu dowodem na to, że prezydent Lech Kaczyński zginął w zamachu, jest otrucie przez Rosjan polonem Aleksandra Litwi­nienki, byłego agenta KGB, w Lon­dynie, w 2006 r. Bo Rosja, zdaniem wyznawców tej teorii, nie wybacza…

Dlaczego metoda naukowa nie pomaga im takich mniemań porzucić?

Bo posługują się nią wybiórczo i nie stosują jej do teorii zamachu smoleńskiego. A dlaczego wykształceni ludzie, którzy dawno opanowali umiejętność czytania ze zrozumieniem, mają dostęp do wolnych mediów i szybkiego Internetu, co daje im możliwość sprawnego weryfikowania infor­macji, przestają szczepić swoje dzieci, bo uważają, że szczepionki są niepotrzebne albo nawet szko­dliwe? Stworzenie możliwości o niczym nie przesądza, bo, po prostu, można z nich nie skorzy­stać i pozostać ignorantem. Mój znajomy, gdy pytam go o jakąś książkę, mówi: „Nie czytałem, ale byłem blisko tekstu”… To jest wła­śnie to!

Swojego ucznia zapytałem, jak to możliwe, że w zamach smoleński wierzą tylko osoby o poglądach prawicowych? Odpowiedzi nie otrzymałem i nie mogło jej być, bo w tej historii – jak w każdej teorii spiskowej – nie chodzi o badanie faktów, ale o komfort przynależ­ności do wspólnoty, która wierzy w to samo. A przez to zwalnia od myślenia i ryzyka samodzielnego decydowania.