„Przez słowa »literatura« i »życie« rozumiem zawsze to samo” – czytamy w Ścieżkach pisarza, pierwszym z ośmiu wykładów składających się na książkę pamiątkę po gościnnych występach Julio Cortázara na uniwersytecie w Berkeley w 1980 r. (dla porządku należy tu wspomnieć także o dwóch dodatkach: tekstach Współczesna literatura latynoamerykańska i Rzeczywistość i literatura. Z pewnymi niezbędnymi przewartościowaniami oraz o wstępie Carlesa Álvareza Garrigi). Wykłady przerodziły się w rozmowy ze studentami i studentkami, a publikacja stanowi ich zapis; można zatem mówić nie tyle o napisanej, ile zapisanej książce, o uchwyconym opowiadaniu. Opowiadanie – jako czynność i jako gatunek literacki – wydaje się kluczem do tej lektury. Pełne życia O literaturze jest jednocześnie próbą (zbiorem prób udanych wyjątkowo, trzeba podkreślić) rozumienia literackiej teorii i praktyki, a może raczej: praktyki i teorii (w tej kolejności). Cortázar pyta poważnie, czyli wystawiając się na niespodziewane reakcje młodych ludzi o jakże odmiennych doświadczeniach i (co w sytuacji akademickiej równie ważne) kompetencjach: czym jest literatura, czyli życie? Jak się je robi, z czego składa, czy można się nauczyć pisać / żyć?
Miej świadomość
Wykładowca – słynny pisarz, autor kultowej Gry w klasy – podejmuje wyzwanie utrzymania pozycji pytającego, który nie sięga po ochraniacze łatwych, ukrytych pod pazuchą odpowiedzi. Opowiadając o literaturze (zarówno tej przez siebie stworzonej, jak i tej przeczytanej), opowiada o swoim życiu, o dojrzewania do radykalnych etycznych przemian, które najlepiej oddaje historia przechodzenia od fazy estetycznej, przez metafizyczną, aż do historycznej, od eskapizmu, przez indywidualizm, aż do zaangażowania. Spotkanie z młodymi, uprzywilejowanymi (politycznie i ekonomicznie), a tak słabo wykształconymi i mało świadomymi słuchaczami i słuchaczkami stało się dla Cortázara wyzwaniem do zrewidowania oczywistości, podważenia nie tylko kodu językowego, ale i kulturowego. Zapis rozmów z amerykańskimi studentami, dzieciakami przecież jeszcze, można czytać jak świadectwo fascynującego eksperymentu. Nagle role odwracają się: już nie Cortázar jest obcym w tym zasłużonym dla rewolucji lat 60. uniwersytecie, ale to studenci zdają się obcymi dla tradycji najnowszej kultury i literatury; pisarz wygnaniec oprowadza swoich rozmówców i rozmówczynie po ich własnym domu, wskazując (z wyczuciem i wyrozumiałością), na jak wiele jeszcze muszą się otworzyć, jak wiele nauczyć się widzieć. Próbuje nawiązać porozumienie, przywołując pamięć o sobie i swoich przyjaciołach z czasów młodości, zapatrzonych we wzorce „wyrafinowanej doskonałości”, a przez to (niespodzianka!) wyrzucających się na margines życia, historii i polityki. Czytając zapis tych spotkań, świadkujemy zaskakującej przewrotce: owszem, Stany Zjednoczone wydają się najbardziej „liczącym się” krajem na świecie, ale i umyślnie ślepawym, nieetycznym, wspierającym zbrodnicze dyktatury i pozbawiającym się niewygodnej pamięci. Autor Książki dla Manuela nie ma złudzeń, że zeszyt z przygodami Fantomasa Kultura w płomieniach (Cortázara uczyniono jednym z bohaterów – obok Susan Sontag, Alberto Moravii i Italo Calvino) oddaje gorzką prawdę: tylko pożar w amerykańskiej (czyli tej w Stanach Zjednoczonych, w Waszyngtonie) bibliotece jest istotny. Cała reszta świata (czyli przytłaczająca większość) może płonąć bez przeszkód, bo tylko centrum skupia uwagę i doczeka się interwencji. Cortázar wykonuje pracę u podstaw czy też: pracę od wewnątrz, uświadamiając swoim rozmówcom i rozmówczyniom (w miarę ich możliwości, rzecz jasna) ograniczenia i ślepotę wynikające z ich specjalnej pozycji: tyle jest światów poza ramą centrum, tyle do czytania, tyle do zrobienia. Wychodzi z tej próby zwycięsko, a wydawać się mogło, że nie sposób nawiązać relacji między ludźmi używających tak odmiennych kodów kulturowych (pisarz wątpił przecież, że można porozumieć się z ludźmi, którzy nie wiedzą, kim był Earl Hines czy Charlie Parker). Misja zakończyła się powodzeniem dzięki sile opowieści, czyli życia – literatury. Obie strony dialogu, nauczyciel oraz uczniowie i uczennice, okazują się przede wszystkim czytelnikami i czytelniczkami.
