„Można powiedzieć, że pracowaliśmy nad mapą ucieczki do prywatnej duchowości” – pisał Henryk Waniek, jeden z głównych bohaterów Śnialni Rafała Księżyka, czyli monumentalnej biografii środowiska katowickich artystów, którzy na strychu przy ul. Piastowskiej 1 otwarli drzwi do niejednego wymiaru.
Urszula Broll, Andrzej Urbanowicz, wspomniany już Waniek, Antoni Halor oraz Zygmunt Stuchlik w latach 50. stworzyli grupę Oneiron, czyli Śnialnię, której wpływy wykroczyły daleko poza działania artystyczne. Księżyk prowadzi przez ich rozwój od sztuki awangardowej, przez fascynacje okultystyczne i wprowadzanie do Polski buddyzmu zen, po pornografizujące późne projekty Urbanowicza. To szeroka panorama, wykraczająca jednak poza słynną Pracownię, bo ujmująca w losach grupy historię Śląska, zbliżającego się tu do marquezowskiego Maconda, czy dzieje polskiej ezoteryki. Śnialnia na strychu stworzyła mikroklimat antycypujący za żelazną kurtyną rewolucję Ery Wodnika, wyprzedzając postulaty pokolenia roku 1968.
Księżyk opisuje grupę, przywołując olbrzymi materiał źródłowy, czym oddaje jej należytą cześć, przy czym – co ważne – nie unika kontrowersyjnych wątków. Ukazuje silne napięcia wewnątrz Oneironu, generowane zwłaszcza przez tak fascynującą, jak trudną osobowość Urbanowicza, kreującego się na spiritus movens grupy kosztem Broll czy Wańka, pozostawiając ocenę tego, co stało się z Pracownią, czytelnikowi. Podróż do Śnialni nie jest prostą przeprawą, ale nieraz wymagającym wżyciem się w zaskakującą wyobraźnię jej mieszkańców. Tym większa zasługa autora, że ten projekt naprawdę się powiódł.
Rafał Księżyk Śnialnia. Śląski underground Wydawnictwo Literackie, Kraków 2023, s. 573
