Fragmenty Anonima
Historię poszukiwań tzw. Jezusa historycznego rozpoczyna się zwykle od prac Hermanna Samuela Reimarusa, niemieckiego wykładowcy języków orientalnych, deisty. Choć już wcześniej wskazywano na rozbieżności między ewangeliami oraz niepewność i wieloznaczność tekstu biblijnego, to Reimarus jako pierwszy zaproponował zupełnie nowy obraz nowotestamentalnej historii. Stwierdził, iż Jezus nie planował założyć nowej religii, głosił jedynie polityczne wyzwolenie Izraela, które jednak nie urzeczywistniło się z powodu Jego pojmania i skazania. Rozczarowani tym uczniowie Jezusa rozwinęli naukę o zmartwychwstaniu i ponownym przyjściu. Reimarus odrzucał biblijne cuda, doceniając jednak „wielkie i szlachetne” nauki etyczne ewangelii. Jego pisma opublikowane pośmiertnie jako Fragmenty Anonima (w latach 1774–1778) sprowokowały w Niemczech ok. 200 polemik i największą debatę teologiczną XVIII w.
fot. Staats- und Universitätsbibliothek, Hamburg Carl von Ossietzky
Prorok apokaliptyczny
W XIX w. zbudowano zręby współczesnej biblistyki – ustalając zarys chronologii tekstów Nowego Testamentu i formułując hipotezę źródła Q, zbioru wypowiedzi Jezusa, który nie przetrwał do dzisiaj, a z którego mieli czerpać Mateusz i Łukasz. Powstały też liczne książki krytycznie oceniające niektóre elementy ewangelijnego przekazu jako mityczne. Swoje wersje życia Jezusa zaproponowali m.in. David Friedrich Strauss (1835) i Ernest Renan (1863). Wielką popularnością cieszyła się zwłaszcza ta druga, proponująca romantyczny obraz Jezusa jako nauczyciela miłości, pokory i czystego serca.
Ten okres, zwany pierwszym poszukiwaniem (First Quest), wieńczy książka Alberta Schweitzera Von Reimarus zu Wrede. Eine Geschichte der Leben-Jesu Forschung (Od Reimarusa do Wredego. Historia badan nad życiem Jezusa, 1906). Schweitzer był teologiem luterańskim, a także lekarzem, misjonarzem, wirtuozem muzyki organowej, a później laureatem Pokojowej Nagrody Nobla. Po analizie licznych prób rekonstrukcji obrazu Jezusa historycznego stwierdził, że są one zwykle wyrazem projekcji przekonań ich autorów na głównego bohatera ewangelii. Jednocześnie stworzył wpływową koncepcję Jezusa jako proroka apokaliptycznego. W jego przekonaniu głosił On bliski koniec świata (np. „Nie przeminie to pokolenie, aż się to wszystko stanie”, Mk 13, 30), który tłumaczył radykalizm Jego etyki – będącej jedynie etyką tymczasową, na czas przed nadejściem Królestwa. Późniejsi krytycy Schweitzera zwracali uwagę m.in. na to, że Królestwo przedstawiane jest jednak nie tylko jako nadchodzące, ale jako już obecne: „Królestwo Boże pośród was jest” (Łk 17, 21). Spór między rzecznikami obrazu Jezusa apokaliptycznego skierowanego w swoim nauczaniu na „inny świat” (m.in. Dale Allison) a ich krytykami, którzy widzą w Nim raczej uniwersalnego mędrca, uzdrowiciela, sprzeciwiającego się ziemskiej niesprawiedliwości (np. John Dominic Crossan) trwa do dzisiaj.
