W sektorze kultury trwa znacząca aktywizacja. Przybywa danych i analizujących je raportów na temat kultury zinstytucjonalizowanej – domy i ośrodki kultury, muzea i galerie, biblioteki, teatry, filharmonie ponownie stają się przedmiotem zainteresowania badawczego socjologów, kulturoznawców, antropologów i ekonomistów. Projekty, których realizację stymuluje m.in. program Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Obserwatorium Kultury, mapują życie instytucji i ich pracowników w miejskich centrach i na wiejskich peryferiach. Narodowe Centrum Kultury stawia na dalszą profesjonalizację sektora poprzez dedykowane programy. Jednocześnie rozrasta się oferta szkoleniowa organizacji trzeciego sektora wspierających rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Pracownicy instytucji zabierają głos na krajowych i regionalnych kongresach, w lokalnych komisjach dialogu społecznego, w ramach konsultacji społecznych. Organizują się także sami w nieformalne grupy, zasilając również ruchy obywatelskie. Na oficjalnych forach i w ich kuluarach toczą się dyskusje specjalistów – teoretyków i praktyków – na temat przemian aktywności kulturalnej, nowych obiegów kultury, wymiarów sztuki partycypacyjnej, roli animatorów i edukatorów kultury. W mniej lub bardziej otwarty sposób mowa też o instytucjach kultury – ich kondycji, misji, sposobach finansowania i prospektywach – możliwych scenariuszach rozwoju.
Spoiwa: ku wspólnocie
Analizy stanu kultury[1] diagnozują instytucje jako w większości nieefektywne w swoich działaniach, zbiurokratyzowane organizacje, w których dominuje rutyna, a pracownicy częściej spoglądają w przeszłość niż w przyszłość. To nie domy dla kultury i jej konsumentów, lecz urzędy kulturowej sztampy, raczej wytwarzające niż znoszące bariery dostępu. To niedopasowanie do współczesnych oczekiwań uwidacznia się szczególnie w ośrodkach wiejskich i małych miasteczkach. Nie lepiej jednak wyglądają relacje z dużych ośrodków – instytucje w centrach miast różnią się od tych osiedlowych, placówki pod patronatem władz samorządowych realizują inne scenariusze niż instytucje kierowane centralnie. Inny jest dostęp do funduszy i sposób ich wydatkowania, mobilność i prestiż społeczny pracowników, wzorce instytucjonalnych działań i realizowane zadania szczegółowe.
Nieefektywne organizacje wymagają zmiany – także w obszarze realizowanej misji.
Na giełdzie propozycji nowych zadań, jakie przyjąć na siebie powinny nowoczesne instytucje kultury, oprócz liftingu dotychczasowych sposobów rozumienia „tworzenia, upowszechniania i ochrony kultury” pojawiło się też budowanie społeczeństwa obywatelskiego i informacyjnego oraz przeciwdziałanie wykluczeniu, a więc inkubowanie społecznej zmiany i wspieranie wspólnoty.
Instytucje winny umieć m.in. diagnozować potrzeby lokalnych społeczności i na ich podstawie tworzyć programy służące rozwojowi, uwalniając przy tym potencjał samych mieszkańców (centra aktywności lokalnej), być orędownikiem zmian na rzecz grup nieuprzywilejowanych, łącznikiem między społecznością a przedstawicielami władzy (rzecznictwo), wzmacniać relacje z dotychczasowymi odbiorcami kulturalnej oferty i aktywnie docierać do nowych grup (rozwój widowni)[2].
